Het verhaal van een Philips B4X61A bouwjaar 1956

Dit toestel stond reeds verscheidene jaren in mijn carport koude, vocht en in de zomer extreme temperaturen te trotseren. Ooit gekregen van collega radioverzamelaar André, met de bedoeling dit toestel te ontmantelen voor wisselstukken. Veel goeds was er niet meer aan, alle buizen waren reeds verwijderd en de glazen afstemschaal was qua glas nog perfect maar de zenderopdruk was volledig afgebladderd en niet meer bruikbaar voor afstemschaal. Verder zat er een grote scheur in het luidsprekerdoek en achterwand + bodemplaat waren vlug met isolatietape rondom de bakelieten kast omwonden dit om alles op zijn plaats te houden. Foto 1 & 2.

Eind april 2018 tijdens het opruimen in de carport krijg ik de radio terug in handen, nu moet ik van de demontage toch eens werk gaan maken. Maar bij nader toezien; bakelieten kast was wel verweerd maar nog volledig intact. En de afstemschaal, met Photoshop kan ik dit toch oplossen? Verder, het was een uitgang transformator-loos toestel (OTL) waar ik geen ervaring mee heb. En ja, u raadt het al, de hobbymicrobe begon te kriebelen!
Na het opruimen belandde het radiowrak stante pede op mijn werktafel in de hobbyruimte en werd achter- en bodemplaat verwijderd.

Op de buizen na bleek alles nog min of meer intact, wel veel roest en FM dipool aan flarden. Gelukkig geen onoverkomelijke breuken. Na het lossolderen van de luidspreker en verwijderen van 2 schroeven kon het chassis als een lade zo uit de bakelieten kast schuiven. Dit was alvast een meevaller. Foto 3.

Een chassissteun om langs de 4 zijden gemakkelijk te werken drong zich op en na wat knutselwerk monteerde ik links en rechts een vierkanten houten frame en kon het chassis op 4 zijden gedraaid worden. Dit was alvast een goed begin.

Afstemschaal

Eens dit achter de rug spitste ik mijn aandacht op de glazen afstemschaal. Dit glas is 455 mm lang en 95 mm hoog met links en rechts 2 gaten voor de potentiometers + afstemming. Dit glas mag zeker niet breken, anders heb ik serieuze problemen! Beide grote draai-knoppen gingen er gemakkelijk af, maar de 2 kleine voor de hoge en lage tonen dit was andere kaas. Dwars door de as van de potentiometers en het draaiknopje stak een boutje van Ø 2mm, en begrijpelijk door de tand destijds volledig vastgeroest. Na dagen met veel geduld en veel roestoplosser kreeg ik uiteindelijk de boutjes er uit en kon ik de afstemschaal verwijderen. Voorlopig werd deze op een veilig plaatsje opgeborgen, het overtekenen in Photoshop was voor later.

FM Tuner

Al mijn aandacht ging nu naar de FM tuner, ik had vastgesteld dat de snaartrommel met de aandrijfas eveneens muurvast geroest was. Hier zat niets anders op dan de tuner van het chassis te halen en de aandrijfas samen met de roterende platen van de CV te demonteren.

Ook dit liep niet van een leien dakje, veel geduld en de spuitbus met roestoplosser bracht uiteindelijk alles in beweging.

De roterende CV platen + aandrijving kregen een ultrasoon bad en zagen erna als nieuw uit. Rest van de FM tuner wordt daarna manueel opgekuist en vervolgens terug gemonteerd. Tijdens de montage stak Murphy een handje toe, een van de stalen kogeltjes waarop de CV draait rolde van de werktafel en was onvindbaar. Gelukkig vond ik identieke kogeltjes bij mijn fietshandelaar. Verder stuitte ik hier op een vraag; de aandrijfas maakt een vertraging van 1:2,5 en ik kon deze op 2 manieren monteren. Ofwel draaien de roterende platen er volledig in, maar dan gaan deze er niet volledig uit, of ze draaien er volledig uit, maar gaan er dan niet volledig in! Ik koos voor het 1e geval, max. capaciteit. Na de montage en controle op een goede mechanische werking werd ook dit onderdeel voorlopig opzij gezet. Foto 4 & 5.

Ondertussen brak de lente aan en de radiohobby wordt op een laag pitje gezet voor andere interesses...

Eind oktober neem ik de radiohobby terug op en ga verder met de FM tuner, het elektrisch gedeelte moet nog uitgetest worden op goede werking. In eerste instantie bouwde ik een minichassis voor een degelijke testopstelling met afstemnaald op de tuner. Foto 6.

Na het plaatsen van een degelijke ECC85 en aansluiten van gloei en plaatspanning kon de test beginnen. Meetzender op min. FM frequentiebereik 87,5 MHz en na 15 ° uitdraaien CV kon ik mooi de 10,7 MHz op 1e MF transfo aflezen en bekijken via de scoop. Zie foto 7. Daarna meetzender op max. FM frequentiebereik 100 MHz en ook hier kon ik de 10,7 MF aflezen met nog een beetje capaciteitsbereik over op de CV. Oef, de tuner had elektrisch de tand destijds goed doorstaan, mechanisch had ik bij de montage v/d aandrijving de juiste keuze gemaakt. De tuner kan alvast, later voor geen grote verrassingen meer zorgen. Schema Tuner

Nieuwe afstemschaal

Zoals steeds pak ik bij een restauratieproject, in mijn ogen, de moeilijkste problemen eerst aan. Na het positief resultaat met de FM tuner, gaat nu mijn aandacht naar het hertekenen in Photoshop van een nieuwe afstemschaal. In eerste instantie maak ik een scan in hoge resolutie van de originele glasplaat, en een eerste probleem kwam aan de orde; de scanner is niet lang genoeg om deze plaat in één keer in te scannen. Dus dan maar in twee delen. Vervolgens in Photoshop een kanvas afmeting ingesteld van de volledige plaat, te weten: 455 mm lang X 95 mm hoog, daarna beide delen in de kanvas en mooi naast elkaar laten aansluiten. Vervolgens met Engelen geduld stukje per stukje de glasplaat in de originele kleur bijgewerkt (klonen) en originene tekst en transparante afstem-openingen op de originele plaatsen hertypt en bijgewerkt. Dit werkje neemt ongeveer 2 weken vrije tijd in beslag, maar het eindresultaat mag gezien zijn. Foto 8

De replica afstemschaal wordt naar Vistaprint opgestuurd welke deze aflevert als “raamklever, binnenkant glas te kleven”. Op die manier is de klever na montage niet meer aan te raken. Nu maar hopen dat alles volgens planning verloopt...

AM Afstemcondensator

De AM CV is totaal vervuild, wordt losgemaakt van het chassis en krijgt in zijn geheel eveneens een ultrasone wasbeurt. Warm water, een tablet van de vaatwasser en een flinke scheut afwasmiddel er in en 15 min. sudderen. Daarna goed afspoelen met demiwater en uitdrogen op een verwarmde kookplaat. Het resultaat is verbluffend. Vervolgens nazicht op goede werking en een smeerbeurt. Na deze behandeling kan de CV terug op het chassis. Foto 9 & 10

Revisie condensatoren & weerstanden

Eerst en vooral kleef ik het uitvergroot principeschema v/d B4X61A op de kast naast mijn werktafel met bijhorende genummerde lijsten van: R, C en L componenten. Fig.2 Ik check vervolgens elk component en alle verdachte en of buiten tol. gaan er uit en vervangen door een gelijkwaardig. Rode markering is vervangen, geel is controle + OK. Zoals steeds begin ik bij de elco’s in de voedingskring, een poging tot “herformeren” gaf geen soelaas, dus, zoals in dit geval een gepaste elco behuizing open maken en 3 nieuwe, 47µF 450V er in. Foto 11

Dit karwei neem ik serieus op, dit voor later bij het opstarten, problemen met slecht werkende componenten te voorkomen. Alle teerknollen gaan er zo wie zo uit, vele daarvan zijn in slechte staat en hebben een lekstroom. Eveneens de weerstanden, vooral deze welke stroom voeren zijn op zijn minst verdacht. De hoog Ohmige zien er meestal nog goed uit maar door de tand des tijds zijn deze meestal buiten tolerantie toegenomen.De keramische buiscondensatoren meten meestal nog goed, maar dit is vooral in het RF geen zekerheid op goede werking. Gelukkig waren deze in de FM tuner nog OK. Op die wijze overloop ik gans het schema, en alle spoelen worden eveneens gecheckt met de Ohm-meter. Ja deze werkjes maken de oude radiohobby voor mij zo leuk, en alle tijd die ik hier in steek is echt genieten. Foto’s 11, 12 en 13

Opkuisen chassis en omschakelaars, kabeltjes en schaaltouwtjes aanbrengen

Volgende fase is het opkuisen van het geoxideerde chassis, wat eveneens veel geduld en prutswerk meebrengt. Ik gebruik hiervoor Polamét, deze pasta reinigt, schuurt en poliert alle edelmetalen en ook gemetalliseerde en verchroomde metalen. Daar het oppervlak van het chassis vol staat met onderdelen smeer ik telkens een kleine oppervlakte in en schuur dit op met een propje staalwol. Na het opschuren, wrijf ik dit op met een zachte vod tot de oorspronkelijke glans terug komt. Voor moeilijk te bereiken plaatsen gebruik ik een propje staalwol op een stokje. Het is een werkje van langdurende adem maar eens opgekuist komt de voldoening. Ook de 6 vervuilde witte druktoetsen ontsnappen niet aan Polamét en zijn na de behandeling de naam druktoets waardig. Maar… we kennen allemaal dit druktoets radio systeem, bij het indrukken van zo een toets beweegt er een contactstrip in langsrichting heen en weer. Bij deze radio (bouwjaar 1956) gebruikt Philips nog de vooroorlogse type draaischakel-segmenten gekoppeld aan de heen en weergaande beweging v/d druktoets. Blijkbaar had Philips er toen nog een grote voorraad van, maar een jaar later bij een identiek toestel, de B5X72A was de schuifschakelaar al in gebruik.

Alle draaischakel-segmenten worden grondig gekuist met contactcleaner en daarna drooggewreven.

• Druktoets 1, bedient enkel de dubbelpolige netschakelaar “UIT”, en deze moest ik volledig openmaken, kuisen en smeren vooraleer deze terug in betrouwbare werking te krijgen. Het inschakelen van het toestel gebeurt via indrukken van één van onderstaande druktoetsen.
• Druktoets 2 “IN” bedient een draaischakel-segment SK2, werking PU in.
• Druktoets 3 “IN” bedient draaischakel-segment SK3, werking LG in / MG uit.
• Druktoets 4 “IN” bedient zelfde draaischakel-segment SK3, werking MG in / LG uit.
• Druktoets 5 “IN” bedient draaischakel-segment SK5, werking KG in. En nu komt het!
• Druktoets 6 “IN” bedient draaischakel-segment SK6, werking FM module in / AM uit, + bedient draaischakel-segment SK7, via een kabeltje en geleidingwieltjes, AM audio uit / FM audio in werking. Verder wordt de draai-aandrijving CV’s via een kabeltje en geleidingwieltjes van de CV AM overgeschakeld naar de CV FM. En tenslotte, via een kabeltje opent SK8 secundair MF 2 FM, uit kortsluiting. Zie schema 3.

Nu, de meeste kunststof geleidingwieltjes zaten muurvast geroest op hun stalen asjes, en konden niet verwijderd worden! Dus terug met roestoplosser en veel geduld alle wieltjes terug soepel draaiend maken en daarna smeren, wat uiteindelijk lukte. Ongelooflijk wat de Philips ir.’s er hier van gebakken hadden, maar ja de voorraad vooroorlogse draaischakel-segmenten moesten waarschijnlijk opgewerkt raken.
Nu nog nieuwe schaaldraad voor de wijzer AM en FM aanbrengen, welke al bij al nog tamelijk vlot verliep.
Foto 14 & 15.

De hoofdas met rubberwieltje welke naar keuze de AM of FM CV’s aandrijft, hiervan was het rubberwieltje verhard met het gevolg slip op de verchroomde wieltjes aandrijving CV’s.
De oplossing vond ik in het knijprubbertje van een neusdruppel pipetje, welke ik na kop en voet eraf te snijden het over het verharde rolletje heen te trekken. (Foto 15, rood rolletje) Dit werkt perfect, een goedkope oplossing, maar je moet erop komen.

Ferrocepter-antenne & terug plaatsen buizen

Nu restte mij alleen nog het opkuisen en terugplaatsen van de ferrocepter-antenne. Deze had serieus afgezien en van verscheidene draadjes was de isolatie beschadigd en zelfs één volledig afgebroken. Je moet weten dat deze deel uitmaakt van de radiofrequent afstemkring LG en MG. Zonder deze antenne zal er geen ontvangst zijn op deze 2 banden. Dus voorzichtig de dunne draadjes met krimpkous terug geïsoleerd en waar nodig terug aan elkaar gezet. Ook de rubber rond de ferrietstaaf was volledig vergaan en aan vervanging toe.

Na de montage van de ferrocepter ga ik in mijn voorraad buizen op zoek achter een stel degelijke buizen die in deze radio thuishoren en worden voor alle zekerheid nog eens op buizentester Neuberger RMP 370 uitgetest. De EL86 had ik niet op voorraad en Leon Schyvaerts was zo vriendelijk mij zo een NOS buis aan schappelijke prijs te verkopen. Waarvoor mijn dank. Toen ik de buisvoeten eens goed bekeek, zagen deze van beide eindbuizen er niet zo gezond meer uit! Voor alle zekerheid poetste ik grondig alle peningangen met mini tandenborsteltjes en alcohol. Dit toestel had jaren in mijn carport in het stof gestaan zonder buizen en dit was snel aan de borsteltjes zichtbaar, geen overbodige luxe dus.
Foto 16 & 17

Nieuwe afstemschaal

De raamklever met daarop de afstemschaal is reeds een tijdje toegekomen en nu is de tijd rijp voor deze aan te brengen. Met verfafbijt wordt eerst het origineel glas volledig ontdaan van de oude opdruk en daarna met ammoniak volledig ontvet. Vooraleer de raamklever er op te kleven doe ik een controle op afmetingen. Ja, Murphy komt terug een handje toesteken! De opdruk van de klever is 6 mm langer dan het glas. Wat hier is misgegaan weet ik niet, de afmetingen in Photoshop zijn nochthans juist! Niet getreurd, volgens de service doc. van dit toestel bedraagt de afstand tussen trimpunt 1 en 3 op deze schaal 150 mm en daar dit zich maar over 1 derde van de schaal uitstrekt, meet in 152 mm op mijn replica-afstemschaal. Dus hoef ik maar links en rechts 1 mm bij te trimmen. De gaten voor de potentiometers komen dus eveneens niet perfect over elkaar, maar de knoppen dekken dit probleemloos af. Dus de raamklever links en rechts 3 mm over de rand van het glas en vastkleven. Rest nog de vier gaten uitsnijden en de nieuwe afstemschaal was geboren. De montage van afstemschaal op het chassis gaat wat moeilijk. De 2 grote glasgaten moeten over een opstaande rand van rubbertule getrokken worden, best vergelijkbaar met grote doorvoertule. Rond de doorvoertule wikkelde ik een montagedraadje en stak dit door het gat van de glasplaat, glas tegen de tule aandrukken trekken aan 1 uiteinde v/h draadje en de rubberrand komt vanzelf mee door het gat. Je moet het maar weten! Vervolgens beide kleine potentiometers monteren en de 4 draaiknoppen er op en klaar is kees! Je moet al een originele plaat er naast leggen om de verschillen op te merken.

Opstarten radio

Alle buizen er in en originele luidspreker provisorisch aangesloten, in de linkerhand de netstekker vast en na indrukken FM toets beginnen de buizen op te warmen. Dit is al een goed begin, maar van zodra de hoogspanning opkomt hoor ik een knetterend geluid rondom de eindbuizen en stijgt er een stinkend rookwolkje op rond de EM80. Onmiddellijk netstekker uit het stopcontact, en bij nader onderzoek; er was duidelijk iets mis met de buisvoeten. Vooral deze van de EM80 daar had ik geen kuiswerken aan uitgevoerd en kreeg ik nu de stinkende rook als antwoord. Niet getreurd, onmiddellijk de koe bij de horens en deze 3 buisvoeten vervangen door het betere keramische type. Vlugger gezegd dan gedaan, na het nodige priegelwerk en tijdsduur is de klus uiteindelijk geklaard. De 2e poging was al een stuk beter en de FM kwam er goed door over de gans de FM band. Wel een scherp krakend geluid bij het bedienen van de volumeknop. De logische reactie hierop is het paardenmiddel: contactcleaner in de potentiometer en een tijdje heen en weer draaien. Uitnemen v/d potmeter is geen optie, je moet de radio zeker 50% demonteren vooraleer deze er kan uitgenomen, een nieuwe ? Waar vind je zoiets, in totaal 5 aansluitingen met de loper meegeteld. Na deze kuis ingreep was het veel beter maar nog niet volledig opgelost.

Na aansluiten van mijn buitenhuis-antenne lengte +/- 30 m. test op de MG. Hier kreeg ik geen geluid, eveneens niet op de LG . De KG daarentegen deed het wel. Na het bestuderen van het principeschema werd het al snel duidelijk dat ik het moest gaan zoeken in de ferrocepter of MG / LG oscillator, welke met één en de zelfde oscillatorspoel werkt. Na wat nameten werd het duidelijk dat de oscillator niet op gang komt. Daar het voor mij de eerste keer is dat ik met dit type Philips spoelen in contact kom, en er dus geen ervaring mee heb, ging ik in de fout. Primair en secundair is er een Ohmse weerstand te meten, maar een poging om aan de kern van de spoel te draaien lukte niet. Ik vind geen gleufje in de kern om deze te verstellen, en maak de verkeerde conclusie dat er een stuk van de kern afgebroken is. Toeval is, collega verzamelaar en parochiaan Walter ziet het niet meer zitten en stelt zijn ganse verzameling te koop. Hier kan ik een B5X72A aankopen, een radio dat 1 jaar jonger is en die identiek is qua gebruikte onderdelen met het pluspunt dat het LS doek nog volledig gaaf is. Ik neem de originele oscillatorspoel er uit en terwijl nu buisvoet ECH81 goed bereikbaar is, werd deze vervangen door een keramische samen met de donor oscillator-spoel. Na vervanging van deze onderdelen terug het toestel onder spanning, en jawel het euvel was opgelost. De radio deed het eveneens op MG en LG. Vervolgens checkte ik op de MG met de meetzender of afregelpunt 2, 1500 kHz en afregelpunt 3, 610 kHz op de juiste plaats terug te vinden waren. Hier zat een kleine afwijking op, en pietje precies gaat dit even bijregelen...

Niettegenstaande de raadgevingen van Eduard Hontelé hoe men best zo een vaste regelkern losmaakt vooraleer aan te draaien, lukte mij dit niet op deze manier. Dan maar een dikke oude Weller soldeerpunt tot schroevendraaierpunt geslepen en de kern zo opgewarmd met de bedoeling de gestolde was te verwijderen. Maar dit geeft een averings effect, de dunne spoelkern reageerde als een krimpkous en zette zich muurvast rond de kern. Na deze opwarming kon in de kern een halve slag dieper draaien (dacht ik), maar ik kon niet meer terug. De waarheid is dat het ganse spoellichaam meedraait en de dunne spoeldraadjes afbreken. Donorspoel 277 A3 125 99.2 was dus niet meer te redden.
Zie foto 18 & 19.

Gelukkig kon ik via het Nederlands Forum oude radio’s nog zo een spoeltje bekomen, waarvoor mijn dank aan Henk Oudenhampsen. Ik heb mijn lesje nu wel geleerd: Spoelkoker zoveel mogelijk de oude was er uitkrabben. Daarna met wattenstaafjes gedrenkt in alcohol het dunne spoelkokertje mooi uitwassen, een druppeltje fijne naaimachine olie er in en een poosje laten inwerken. Vervolgens met een gepaste kunststoffen trim-schroevendraaier voorzichtig en met veel geduld te werk gaan. Zo heb ik de oorspronkelijke en de nederland-se spoel, beide netjes regelbaar gekregen. Uiteindelijk zit nu de originele spoel er werkend terug in, en is de MG band netjes op de 2 mm verder uiteen liggende trimpunten afgeregeld. Blijft in vraag; waarom deze spoel niet onmiddellijk werkte, een slecht contact in de omschakelaars of de buisvoet ECH81 welke vervangen is?

Bakelieten radiokast

Rest nu alleen nog het opkuisen van de bakelieten kast en inbouwen van het chassis. Na het verwijderen van de geroeste LS en unalit-front met gescheurd LS doek, werd de naakte bakelietkast grondig ontdaan van alle vuil. Met een scherpe houtbeitel verwijder ik eveneens de restanten van de FM dipool antenne. Vervolgens wordt buitenkant kast volledig gepolierd met Comandant nr.4 (verkrijgbaar in de autocarrosserie) en daarna met een wollen doek opwrijven. Na dit intensief werkje blinkt de kast weer zoals vanouds en zijn alle kleine krasjes praktisch volledig verdwenen. Het front met gescheurd LS doek, daar zet ik de bandschuurmachine op tot het oude doek + lijm volledig verwijderd is. Zaag het LS gat verder ovaal uit en kleef dit vervolgens samen met het front van de donorradio waarvan het doek nog gaaf is en de LS nog in perfecte staat verkeert. Na nog wat kleine aanpas-singen kon het donorfront met LS netjes passend vastgezet in de bakelieten kast. Rest nog een nieuwe FM dipool-antenne. Deze construeer ik uit aluminiumplaat dikte 0,5 mm en kleef dit zoals voorheen, binnenkant kast.

Het inbouwen van het chassis is een fluitje van een cent, gewoon inschuiven op 2 bakelieten richels, 2 borgschroeven er in en klaar is kees. Foto 20 & 21. Verder nog de krom gebogen unalit-achterwand nat gemaakt en geklemd laten drogen, waarna deze terug vlak is en klaar voor montage.

Nabeschouwing

Het was voor mij terug een leerzame en leuke ervaring, met vallen en opstaan met de MG oscillatorspoel. Vooral het Philips systeem met de OTL (Output-Transformer-Less) schakeling, was voor mij totaal nieuw. Eveneens met het gebruikte spoelentype en middenfrequent transformatoren had ik geen ervaring. De reden hiervan is dat mijn interesse vooral uitgaat naar types van de jaren 30 en 40. Zo zie je maar, men is nooit te oud om bij te leren.

Verder gaat mijn dank uit naar Eduard Hontelé welke mij met raad en daad steeds bijstaat waar mogelijk.

Eveneens naar Leon Schyvaerts voor het bekomen van de ontbrekende onderdelen
Verder nog Henk Oudenhampsen voor de defecte spoel en ontbrekende Philips embleem
Alsook Walter Niville voor het bekomen van de donor-radio.
Nog veel leesgenot en tot een volgende keer.

Marc Van De Voorde

Bronnen:

• NVHR Schematheek
• “Van het ELECTRON tot de SUPER” Philips