Wat vooraf ging

Enkele jaren geleden kwam ik via het nfor.nl een paar maal per jaar een onderwerp tegen gepost door Hugo Sneyers, dat de bijna 100 jaar oude machinezender SAQ naar jaarlijks weerkerende gewoonte op antenne ging komen. Hugo had al veel ervaring met het ontvangen van deze morse-uitzendingen en deelde uitgebreid informatie over zijn zelfbouw ontvanger en de bekomen resultaten. Zie onder meer:

Radio Tongeren SAQ2018

Geïnspireerd door deze info ging ik op zoek naar het verleden over deze machinezender, dit via Google waar er veel over terug te vinden is. Zowel met uitgebreide artikelen over de werking, ondersteund met foto’s en elektrische schema’s, alsook via verscheidene YouTube filmpjes.

Na het doornemen van al deze informatie, kwam mijn meer dan 30 jarige carrière bij ArcelorMittal terug naar boven. Op de werkvloer waar ik dagelijks actief aanwezig was bevonden zich 3 grote walstuigen, aangedreven door enorme elektromotoren en uit de verkregen Google info, vergelijkbaar met de omvang van gans de Alexanderson machine en toebehoren.

Al van mijn jeugd uit was ik bijzonder geïnteresseerd in oude elektrotechnieken en deze signalen eens met een zelfbouw ontvanger beluisteren kwam dus op mijn nog “to do” lijstje terecht. Ook tekende ik in op de site Alexander N waardoor ik telkens info krijg wanneer de zender op antenne gaat.

Op de Retro Radio herfstruilbeurs zaterdag 10 september 2022, ging het tijdens een gesprek met één van de bestuursleden toevallig ook over de machinezender in Zweden. Daar liet ik mij ontvallen dat deze installatie zeker de moeite waard zou zijn om eens te bezoeken tijdens werkende toestand. Dit gesprek was mijn zoon Stijn (gelegenheidschauffeur) niet ontgaan…

Een 2 tal weken later komt onze zoon Stijn binnengevallen en overhandigd mij een A4 map. Hier Pepe, een samenvatting betreft de komende verjaardag van u en je petekind welke op dezelfde dag samenvalt!

Bij het openen van de map, trof ik 7 pagina’s aan met uitgebreide informatie over een Citytrip naar Zweden voor mij en mijn petekind en gans de familie. Ik viel volledig uit de lucht en begreep er niks van. Blijkbaar had Stijn achter mijn rug om samen met mijn vrouw Sonia dit besproken, en Stijn had er onmiddellijk werk van gemaakt. Verder stelde Stijn mij gerust: alles is al geregeld en je hoeft je niks aan te trekken! En inderdaad, eens bekomen van de verrassing en na het lezen van de hoofd-programma-punten, zag ik het wel zitten.

Samenvatting bezoek aan de zender

Begeleid bezoek Grimeton Radiostation Werelderfgoed.
Alexanderson Transmiter Startup.
The Thechnical Shift.
Toegangsticket.

Gelukkig had ik nog enkele weken tijd om de destijds gelezen Google informatie over de Alexanderson machinezender terug door te nemen om mij zo goed mogelijk voor te bereiden over de werking van de zender.

Vrijdag 25/11/2022 rond 13 uur vertrokken we met 6 personen (gezin Stijn + Sonia en ikzelf) met Brussels Airlines richting Göteborg. Aankomst in het hotel in Göteborg rond 19 uur, inchecken en avondmaal.

Bezoek machinezender

Zaterdag 26/11 in de voormiddag eerst een wandeling door Göteborg en een auto gaan huren voor 6 personen voor het bezoek aan de SAQ zender in Grimeton. Rond 12 uur vertrek aan het hotel in Göteborg richting Varberg/Grimeton. Een autorit van ongeveer 70 km zuidwaarts via de E6 onder een donker wolkendek met af en toe lichte regen. Ter hoogte van Varberg verlaten we de E6 en nemen richting Grimeton en weldra waren de 6 hoge antennemasten in de verte zichtbaar, verder hoefden we maar de bruine wegwijzers richting Radiostation Grimeton te volgen.

Aankomst in Grimeton op de site van SAQ zender om 13:15 u ruim op tijd, daar de start met technische uitleg voorzien was om 14:30 u. Aan de ingang van de site bevindt zich een ruime moderne nieuwe ontvangsthal, waar Stijn ons kon aanmelden met de online bestelde ingang tickets. Dit gebouw bevat eveneens een ruim cafetaria en buiten een mooie kinderspeeltuin.

Na het bekomen van de nodige informatie bleek dat het zendergebouw reeds open was, en we al toegang kregen tot de zenderhal om alles al eens rustig te bekijken.

Ondertussen waren de regenwolken verdwenen en plaats gemaakt door een helderblauwe hemel, en we besloten om al een bezoek te brengen aan de zenderinstallatie.

Gans de site zag er netjes onderhouden uit, eveneens het 100 jaar oude hoofdgebouw en bijgebouwen waren piekfijn onderhouden.

Ook binnenin was alles netjes onderhouden en daar er nog niets in werking was straalde de installatie en toebehoren een geheimzinnig, maar rustig gevoel uit. Deed mij terug denken aan de ArcelorMittal werkvloer als alle 3 de walstuigen en rolbruggen buiten dienst waren en niemand in de hal aanwezig was. Alleen een lichte geur van smeerolie was hier waar te nemen. Buiten de 2,5 meter hoge machinezender met zijn 2 grote besturing borden, zag ik nog allerlei elektrisch aangedreven pompgroepen en dynamo’s.

De aandrijfmotor is een inductiemotor met een vermogen van 500 pk (ongeveer 370 kW). De stator is tweefasig, wat uiterst zeldzaam is. De voedingsspanning is nominaal 2200 V. De tweefasige voeding wordt verkregen van twee Scott-gekoppelde transformatoren in een apart gebouw. Wanneer de aandrijfmotor met 711,3 rpm draait, geeft de hoogfrequente generator de juiste frequentie. De rotorwikkeling is driefasig en is via 3 sleepringen verbonden met de variabele vloeistofweerstanden. Zie onderstaand schema.

Verder, 3 stuks meer dan 2 meter hoge containers welke een natriumcarbonaat vloeistof bevatten zijnde: de regelbare vloeistofweerstanden om de 500 pk elektrische aandrijfmotor te laten aanlopen en vervolgens de continu constante snelheidsregeling aanhouden. Zie onderstaand principeschema.

Net zoals velen onder ons zich vast nog herinneren uit onze kinderjaren, hoe de bedienaar van de kermismolen langzaam de molen op gang liet komen. Dit met behulp van een metalen container met zoutoplossing, waarin hij langzaam een regelhendel volledig omlaag liet zakken tot de molen op snelheid was.

De lengte van deze grote hal was voor de helft ingenomen door deze machinezender, en verder achteraan, discreet een beetje weggestoken, 2 grote verticaal opgestelde digitale beeldschermen. Op het 1e scherm was in detail de systeemwerking te volgen van de HF generator. De rotor bevat 488 tanden en draait aan 35,25 tr/sec en produceert dan 17202 Hz. Het 2e scherm liet uitgebreid zien hoe de gemoduleerde punt en strepen op de draaggolf via de magnetische versterkers de zenderhal verlaten richting antenne.

De andere helft van de hal was voornamelijk voorzien van kortegolf zendapparatuur en allerlei naoorlogse meettoestellen, waaronder een AVO buizentester.
Bij de aanvang van het SAQ zendstation in 1925 bevond er zich nog een 2e identieke machinezender in deze hal, en terwijl machine 1 in bedrijf was ging machine 2 in onderhoud. Beide machines bleven samen zo ongeveer 30 jaar in dienst.
Maar na 1925 begonnen ook de zendbuizen aan hun opmars en stelde men vast dat met kortegolfzenders er eveneens betrouwbare verbindingen over de Atlantische Oceaan tot stand kon brengen. En men ondervond ook dat deze techniek de toekomst was.

Wat later, tijdens de 2e wereldoorlog ontdekte men dat deze machinezenders in staat waren om verbinding te maken met de Zweedse onderzeeërs, zonder dat deze aan de oppervlakte dienden te komen. Hiervoor werd tot in de jaren 60 gebruik gemaakt door deze machinezender om informatie door te sturen naar de Zweedse onderzeeërs.
Vanaf 1960 en verder tot de jaren 80 werd één machinezender nog sporadisch gebruikt. En machine 1 werd in 1960 verwijderd om ruimte te maken voor meer kortegolf apparatuur.
Enkel 1 container van de vloeibare regelweerstanden werd behouden als reserve, voor de nu nog in dienst zijnde machinezender 2.

In 2021 werd de 25e verjaardag van de “Alexander Grimeton Friendship Association” gevierd, welke in 1996 was opgericht. Dit is eveneens het jaar waarin dit gebouw door Zweden op de monumenten erfgoedlijst werd geplaatst. Dus dit was dan ook een zeer belangrijke stap op weg naar de notering op de wereld Unesco erfgoedlijst in 2004.
De installatie wordt tegenwoordig volledig gerund door passionele vrijwilligers, van de Grimeton Friendship Association, en er zijn ook regelmatig opleidingen om geïnteresseerden op te leiden voor het bedienen van deze machinezender. Zo blijft de werkende zender verzekerd voor het nageslacht.
Ook gaat men 2 maal per jaar op antenne, dit op Alexander zondag in juli, en verder op kerstmisavond. In 2022/12/24 werd de geplande uitzending in extremis afgelast omwille van corona.

Technische rondleiding

Het was ondertussen bijna tijd dat de gids aan de technische rondleiding begon en beide kinderen en de mama + Sonia hielden het voor bekeken en brachten ondertussen een bezoek aan het dicht bijgelegen stadje Varberg.
In totaal waren we met een groepje geïnteresseerden van rond de 15 personen en we brachten eerst een bezoek aan het antennepark, tot bij de 1e antennemast.
De multiple antenne wordt gedragen door 6 antennemasten. Elke mast is 127 m hoog en de dwarsarm 46 m breed. Tussen de dwarsarm zitten acht geleiders (oorspronkelijk twaalf geleiders) voor de antennestroom. De totale antennelengte is 2266 meter.

100 jaar geleden waren dit de hoogste gebouwen in Zweden en van onderaan recht naar boven gekeken maakt dit behoorlijk indruk. Eveneens de manier van onderhoud aan deze mastodonten. In de zomer tijdens het onderhoud werd de schilder met de schilderzit en behulp van een takel op werkhoogte gebracht, met enkel een veiligheidsgordel vastgemaakt aan de stoel. Eerst diende hij de door corrosie aangetaste delen op te kuisen en daarna de loodmenieverf aanbrengen, welke bij inademing zeer schadelijk is voor de gezondheid zonder het gebruik van gepaste bescherming. Een manier van werken dat nu verboden is en men maar weinig kandidaten zal vinden om deze job in die omstandigheden nog uit te voeren.

We keerden daarna op onze stappen terug richting zenderhal, passeerden een vijver met fonteinen. Deze vijver voert koelwater aan en af naar de warmtewisselaars in de 2 containers van de vloeistof regelweerstanden. Vooral tijdens het aanlopen van de 500 pk elektrische motor wordt er veel warmte ontwikkeld in de vloeistofcontainers. En in de zomer bij warm weer is het water van de vijver veel warmer en dan kan een 2e parallel circuit opgestart worden als extra koeling.

Via een zij ingang ging de groep de zenderhal terug binnen en brachten we eerst een bezoek aan de hoogspanningscabine. Deze is volledig afgesloten van de rest van het gebouw en op slot. Hier komt 50 KV binnen en omgezet naar de noodzakelijke spanningen voor de voeding van de grote 2 fasig 500 PK aangedreven elektromotor op 2300 V, en eveneens voor de allerlei andere noodzakelijke 3 fasig aangedreven elektromotoren.
Vervolgens kregen we uitleg hoe via de zware elektromotor en een versnellingskast de grote HF generator aangedreven wordt voor het bekomen van de 17200 Hz draaggolf.

Verder werd er uitgebreid uitleg gegeven over het besturingsbord en het relaisbord met de daaraan gekoppelde elektromotoren en toebehoren. Waaronder: de koelwaterpompen, hulp-smeerolliepomp, ventilatie systeem en de 2 natrium carbonaat containers met daarin de vloeibaar elektrische regelweerstanden. En achteraan de hal in de hoek bovenaan, de magnetische versterkers voor het uitgaande antennesignaal.
Voor de geïnteresseerden meer info, zie op onderstaande linken.
The Alexanderson Transmitter
Grimeton Radio Station

De zender opstart

Eerst en vooral kregen we allen gehoorbescherming met ingebouwde oortjes, zo was de uitleg van de gids heel goed hoorbaar. Verder wees hij er op dat men niet op antenne ging en dat de hoorbare morsecode via een Telex morse leesapparaat hoorbaar was en dus er eveneens geen Marconist nodig was.
Ondertussen was de 50 KV verbinding gemaakt met de transformator die ons 2300 Volt over 2 fasen beschikbaar stelt. Dit komt omdat deze machine in Amerika, in de jaren 1920 werd gebouwd en dat men daar een tweefasig systeem gebruikte en niet het driefasig systeem zoals hier.
Ook het oliesmeersysteem, en vloeistofniveau in beide containers regelweerstanden was reeds gecontroleerd en zo stond de machine startklaar.
Eén persoon begaf zich naar de noodstop uit veiligheidsmaatregel en de tweede persoon schakelde de hoofschakelaar op het bedieningsbord in. Hierop begon een bel te rinkelen, dit als waarschuwing dat men over geen oliedruksmering en waterkoeling beschikte. Men schakelde het belsignaal uit en men ging de waterkoelpomp 1 ontluchten en vervolgens opstarten met behulp van een handmatig bediende “Ster-Driehoek” schakelaar.
Volgende stap was het opstarten van de hulppomp oliesmering, welke voor de smering van de versnellingsbak en de HF generator instaat.
Na al deze handelingen was het ogenblik aangebroken om de hoofdmotor in te schakelen. Ook hier stond een 2e persoon bij de noodstop, je weet maar nooit…
Onmiddellijk na het inschakelen, kwam de hoofdmotor zeer langzaam op gang en de bedienaar hield de analoge Volt en Ampère meters nauwlettend in het oog. Zijn taak was nu het vloeistofniveau van beide containers met de vloeibare regelweerstanden op het juiste niveau te regelen waardoor de aanloopstroom van de motor binnen de perken bleef. Naarmate het toerental van de machine toenam, verhoogde de bedienaar handmatig via druktoets-schakelaars het vloeistofniveau, waardoor de weerstand over de elektrodes afnam.
Nu ervaarde ik het nut van de gehoorbescherming, het toenemende geluid ging duidelijk boven de aanvaarbare DB om gehoorschade op te lopen. Zeker ook voor personen welke vroeger dagelijks in deze hal te werk gesteld waren, en toen waarschijnlijk over geen gehoor- bescherming beschikten?
Indrukwekkend hoe deze oude dame terug tot leven kwam, net zoals in haar gloriejaren.
En het gedempte geluid van deze machinezender op de achtergrond gaf, doorheen de gehoorbescherming, samen met de commentaar van de gids een perfect mysterieuze audio mix.

Eens de analoge tachometer rond de 720 toeren aanwees, was het moeilijkste achter de rug en ging de bedienaar de juiste frequentie op een moderne display aflezen. Zo kon hij overgaan tot de finetuning naar 17.200 Hz. Deze moderne display was netjes los boven het oorspronkelijk bedieningsbord geplaatst, dit om het originele 100 jaren oude bord niet schaden.

Van zodra de frequentie stabiel rond de 17,2 kHz bleef zette men het Telex morsedecoder aan, dit ter vervanging van de morsesleutel van de Marconist. De Telex morsedecoder simuleerde op deze wijze in onze koptelefoon de roepnaam SAQ en andere morseteksten continu door. Daar de uit lezen leestekens in een lus zonder einde doorheen het apparaat ronddraaiden.

De bedienaars lieten de machine ongeveer een 5 tal minuten in afgeregelde bedrijfstand werken, en indrukwekkend hoe dat de draaggolffrequentie stabiel tussen de 17,202 Hz en 17,200 Hz verder draaide.
Normaal was nu het moment aangebroken dat de Marconist de boodschappen via de seinsleutel kon doorsturen naar de andere zijde van de Atlantische Oceaan. Verder was er eveneens de mogelijkheid via een vaste telegraaflijn vanuit Göteborg en later eveneens Stockholm, berichten door te sturen.

Na deze demonstratie, werd de machinzender in omgekeerde wijze stap na stap terug uitgezet. De rotor van de generator fungeert op dit moment als vliegwiel, en het vrij uitlopen van de machinezender duurt 9 min.

Nabeschouwing

Ongelofelijk hoe de draadloze communicatie over een eeuw heen is geëvolueerd. Als kind zie ik nog de bovengrondse houten telefoonpalen staan met tientallen draden aan de witte porselein isolatoren vastgemaakt. Nu is alles verdwenen deels ondergronds, maar vooral via de mobile digitale techniek. Jongeren wandelen al pratend in hun iPhone doodleuk doorheen de straten. Meestal via het 4G netwerk of is het al 5G? Het evolueert razend snel! Niet meer voor mij weggelegd, aan een klassiek telefoontoestel heb ik al meer dan genoeg.
Verder dikke merci aan zoon Stijn, die alles piekfijn in goede banen leidde. Ikzelf zou nooit op deze gedachte, laat staan tot deze actie, overgegaan zijn.
Nog veel leesgenot in De Marconist,


Marc Van De Voorde

Bronnen

Verslagen en YouTube’s : Hugo Sneyers:
https://www.radiotongeren.be/saq.htm
http://www.radiotongeren.be/saq2018.htm

Met toestemming van. Alexander SAQ Grimeton Association.
Info: grimeton radio station en YouTube’s: Grimeton machinezender.
https://www.youtube.com/watch?v=J_cM10GTxXA&t=441s
www.alexander.n.se en nog veel meer.

nfor, Nederlands forum oude radio’s:
https://www.nfor.nl/index.php?id=311205

Eigen beeldmateriaal